مفاتیح الجنان (کتاب)

مفاتیح الجنان

اطلاعات کتاب
نویسنده	شیخ عباس قمی (متوفای ۱۳۵۹ق)
موضوع	دعا و زیارت
سبک	روایی
زبان	عربی و فارسی
مجموعه	۱ جلد
اطلاعات نشر
تاریخ نشر	۱۳۴۴ق

مَفاتیحُ الجِنان (به معنای کلیدهای بهشت‌ها) نام رایج‌ترین کتاب دعا در بین شیعیان، تألیف شیخ عباس قمی (۱۲۹۴-۱۳۵۹ق) است. این کتاب مجموعه‌ای از دعاها، مناجات‌ها، زیارات، اعمال مخصوص ایام سال و ماه و آداب و رسوم دینی است که از پیامبر اسلام و ائمه شیعیان و علما نقل شده است. مؤلف مفاتیح بخش زیادی از این کتاب را از کتاب‌های پیشین مانند اقبال سید بن طاووس و مصباح کفعمی و زاد المعاد علامه مجلسی گرفته است. متن دعاها و زیارت‌ها به عربی نوشته شده و مؤلف در آغاز بعضی دعاها توضیحات فارسی آورده است.

مفاتیح در سال ۱۳۴۴ق در مشهد منتشر و در مدت کوتاهی همه‌گیر شد. این کتاب در خانه‌ها و اماکن متبرکه شیعیان ایران یافت می‌شود و غالبا تنها منبع مورد مراجعه بسیاری از شیعیان جهان برای اعمال مستحبی و در مناسبت‌های مذهبی است. مشهورترین ترجمه آن به فارسی از مهدی الهی قمشه‌ای است. محدث قمی، کتاب الباقیات الصالحات را نیز با همان مضمون ادعیه، زیارات و نمازها به مفاتیح افزوده که در بیشتر نسخه‌ها در حاشیه مفاتیح درج شده است.

دو کتاب مفاتیح نوین و منهاج الحیاة با هدف مستندسازی و کتاب مفاتیح الحیاة با انگیزه تکمیل مفاتیح الجنان منتشر شده است. خلاصه‌های متعددی از مفاتیح با نام‌های گوناگون منتشر شده است.

درباره مؤلف

عباس بن محمد رضا قمی (۱۲۹۴-۱۳۵۹ق) مشهور به شیخ عباس قمی و محدث قمی از علمای شیعه در زمینه حدیث، تاریخ و خطابه است. وی صاحب تألیفات بسیاری در حوزه‌های مختلف است که معروف‌ترین آنها مفاتیح الجنان، سفینة البحار و منتهی الآمال است. محدث قمی در سال ۱۳۵۹ق در نجف درگذشت و در حرم امام علی (ع) دفن گردید. پسر محدث قمی نقل کرده است که پدرش تمام کتاب را با وضو نگاشته است.

انگیزه نگارش

شیخ عباس قمی خود می‌گوید مفاتیح را به انگیزه اصلاح کتاب مِفتاح الجنان نوشته است که در آن زمان رایج و دعاهای بدون سندی در آن بوده است: «برادران دینی از من خواسته‌اند که دعاهای سنددار کتاب مفتاح الجنان را جدا نموده به همراه سایر دعاهای معتبر بنویسم».

با این همه شیخ عباس قمی دعاها را به همراه سند نیاورده است، بلکه فقط بیان کرده دعا را از کدام منبع نقل می‌کند. همچنین برخی از دعاهای نقل‌شده در کتاب مفاتیح از معصومان نرسیده است و نوشته برخی از علماست، مانند دعای عدیله.

ساختار و محتوا

معمولاً در ابتدای مفاتیح الجنان، چند سوره بلند و کوچک قرآن چاپ می‌شود. مطالب مفاتیح الجنان در چند باب دسته‌بندی شده است:

باب اول: ادعیه

شامل تعقیبات نمازها، اعمال شب و روز و ایام هفته، نماز‌های معروف مثل نماز حضرت رسول (ص)، نماز امیرالمؤمنین(ع)، نماز حضرت فاطمه(س)،نماز جعفر طیار، زیارت ائمه در روزهای هفته، برخی از دعاها و مناجات‌ها چنین‌اند: (مناجات خمس عشر از امام سجاد(ع))، مناجات امام علی در مسجد کوفه، دعای سمات، کمیل، جوشن صغیر و جوشن کبیر، دعای مکارم الاخلاق و غیره.

باب دوم: اعمال سالیانه

این باب برای بیان اعمال مستحبی در طول سال قمری تنظیم شده است. مطالب این قسمت از ماه رجب شروع شده و با اعمال ماه جمادی الثانی و سپس اعمال نوروز و ماه‌های رومی تمام می‌شود. مناجات شعبانیه، در اعمال ماه شعبان، دعای ابوحمزه ثمالی، دعای افتتاح و دعای سحر معروف، اعمال شب‌های قدر در اعمال ماه رمضان، دعای امام حسین در روز عرفه در اعمال ماه ذی الحجة جزو معروف‌ترین و مشهورترین مطالب این بخش از مفاتیح به شمار می‌روند.

باب سوم: بخش زیارات

در این باب ابتدا مطالبی درباره آداب سفر و زیارت و نیز اذن دخول حرم‌ها ذکر شده است. نخستین زیارت، زیارت رسول خدا(ص) است که بعد از آن، زیارت حضرت فاطمه(س) و سپس زیارت ائمه بقیع آمده است. علاوه بر زیارت دوازده امام، این بخش شامل زیارت امامزادگان و بعضی از بزرگان و علمای شیعه نیز می‌شود، زیارت‌هایی مثل زیارت حضرت حمزه،مسلم بن عقیل، فاطمه بنت اسد، شهدای جنگ احد، سلمان فارسی و غیره. اعمال برخی از مساجد معروف مثل مسجد کوفه، مسجد صعصعه نیز در این بخش گنجانده شده است.

طولانی‌ترین بخش این باب به زیارت امام حسین(ع) اختصاص دارد. مشهورترین زیارتنامه‌های امام حسین(ع) مثل زیارت عاشورا، زیارت اربعین و زیارت وارث در این قسمت نقل شده است. دعای ندبه، دعای عهد و زیارت جامعه کبیره نیز در قسمت مربوط به زیارت امام زمان(عج) آمده است. پس از زیارت‌های مربوط به امام زمان(عج)، زیارت انبیا، زیارت حضرت معصومه(س) و زیارت حضرت عبدالعظیم حسنی نقل شده است. مطلب پایانی این باب که آخرین مطلب مفاتیح در نسخه ابتدایی آن محسوب می‌شود، مطلبی است با عنوان زیارت قبور مؤمنین و دعاهای مربوط به آن.

منابع کتاب

برخی منابع که شیخ عباس قمی در تألیف مفاتیح الجنان از آنها استفاده کرده و در این کتاب نام برده است، به شرح زیر است:

منابع دیگری را نیز شیخ عباس قمی در کتاب مفاتیح ذکر کرده است؛ ازجمله: تاریخ عالم آرای عباسی نوشته میرزا اسکندر بیگ منشی؛ تحفة الزائر نوشته علامه مجلسی، تهذیب الاحکام شیخ طوسی؛ جامع الاخبار (نویسنده مجهول)؛ جمال الاسبوع نوشته سید بن طاووس

ملحقات مفاتیح

شیخ عباس قمی برای چاپ دوم، بخشی را با نام ملحقات به کتاب مفاتیح افزوده است. در این بخش هشت مطلب به مفاتیح افزوده شده است که به اعتقاد نویسنده نیاز مردم به این دعاها زیاد بوده است. این هشت مطلب عبارتند از:

شیخ عباس برای آنکه کسی به کتاب مفاتیح چیزی نیفزاید، افراد را به لعنت خداوند و نفرین رسول خدا(ص) و ائمه اطهار (ع) واگذار کرده است. اما علی‌رغم مخالفت او، ناشران مفاتیح بعدها بخشی را با عنوان ملحقات دوم مفاتیح به آن افزوده‌اند. این ناشران دلیل افزودن را چنین بیان کرده‌اند: «چون مصنف در مفاتیح چند دعا را به واسطه طول آن، اول آن را ذکر کرده و بقیه‌اش را نقل ننموده، ما در اینجا آن بقیه را ذکر می‌نماییم تا اشخاصی که این کتاب را دارند، محتاج به کتاب دیگر نشوند و چون در مفاتیح برای امامزاده‌ها زیارتی نقل نشده در اینجا یک زیارتی برای امامزاده‌ها نقل می‌کنیم...». از جمله این ملحقات دعای پس از نماز امام حسین(ع) و امام جواد(ع) و همچنین حدیث کساء است.

باقیات الصالحات

باقیات الصالحات کتابی از مولف است که خود آن را در حاشیه مفاتیح نوشته و منتشر کرده است. به گفته شیخ عباس قمی نگارش این بخش در جمعه ۱۹ محرم سال ۱۳۴۵ق به پایان رسیده است. در چاپ‌های مختلف مفاتیح الجنان، این کتاب به همراه مفاتیح عرضه شده است. این کتاب دارای شش باب و بخشی به عنوان ملحقات است که عبارت‌اند از:

• باب اول: مختصری از اعمال شب و روز که برخی از آداب زندگی روزمره و دعاهای ساعات روز و چگونه خواندن نماز شب در آن بیان شده است.
• باب دوم: ذکر بعضی از نمازهای مستحب، که نماز هدیه به معصومان، نماز لیلة الدفن، نمازهای حاجت، نمازهای استغاثه و نمازهای ایام هفته از جمله آنها هستند. شیخ عباس قمی انواع استخاره و چگونه استخاره گرفتن را نیز در همین بخش آورده است.
• باب سوم: دعاها و عوذات برای دردها و بیماری‌ها، که دعاهایی برای رفع دردها و بیماری‌های مختلف در آن بیان شده است.
• باب چهارم: دعاهای منتخب از کتاب کافی. دعاهای این بخش نیز بیشتر برای رفع مشکلاتی مثل کمبود رزق و احتیاجات دنیوی است.
• باب پنجم: ذکر بعض حِرزها و دعاهای کوتاه که از کتاب مُهَجُ الدّعَوات و المجتنی انتخاب شده. در این باب دعاهایی برای دور ماندن از بلاها (حرز) و نیز چند مناجات و دعاهایی برای رزق نقل شده است.
• باب ششم: بیان خواص برخی سوره‌ها و آیات و ذکر بعضی ادعیه و مطالب متفرقه. خواص برخی آیات قرآن و سوره‌های آن که برای حل مشکلات روزمره کاربرد دارند، در این بخش ذکر شده است. دعا برای خواب دیدن افراد، دعای مطالعه، آداب عقیقه و استخاره با قرآن نیز در این باب قرار گرفته است.
• خاتمه: مختصری از احکام اموات

همانگونه که به اصل مفاتیح برخی از ناشران(مستقیم یا به سفارش و توصیه دیگران) مطالبی را افزوده اند به کتاب باقیات الصالحات هم که محدث قمی به عنوان ضمیمه مفاتیح تألیف کرده دوبخش افزوده‌اند. بنابراین مجموعه ساختار مفاتیح های موجود دربازرانشر دارای شش قسمت است که سه قسمت آن مستقیما توسط شیخ عباس قمی تنظیم شده که عبارتند از: اصل مفاتیح، ملحقات مفاتیح، باقیات الصالحات وسه قسمت دیگر بعدها به مرور زمان افزوده شده که عبارتند از: ملحقات دوم مفاتیح، ملحقات اول باقیات الصالحات، ملحقات دوم باقیات الصالحات.

چاپ و نشر

شیخ عباس قمی مفاتیح را در سال ۱۳۴۴ق تألیف و آن را برای نخستین بار در مشهد منتشر کرد. این کتاب را خوشنویسان بزرگی چون طاهر خوشنویس، مصباح‌زاده، میرزا احمد زنجانی، محمدرضا افشاری و دیگران با خط نسخ و نستعلیق نوشته‌اند. هم اکنون کتاب مفاتیح الجنان به صورت بی‌شمار با قطع‌ها و شکل‌های گوناگون منتشر می‌شود. به دلیل حجم بالای این کتاب، برخی ناشران دست به گزینش مطالب آن زده و آن را به صورت «منتخب مفاتیح» یا «گزیده مفاتیح» منتشر کرده‌اند.

ترجمه‌ها

توضیحاتی که شیخ عباس قمی ابتدای هر دعا یا زیارت یا اعمال آورده، به زبان فارسی است. اما متن دعاها و زیارت‌ها که به عربی است توسط برخی از مترجمان به فارسی ترجمه شده‌اند. معروف‌ترین و رایج‌ترین ترجمه فارسی مفاتیح، ترجمه مهدی الهی قمشه‌ای است. ترجمه‌های دیگری نیز توسط سید هاشم رسولی محلاتی و حسین استادولی محمدباقر کمره‌ای و دیگران منتشر شده است.

مفاتیح به زبان‌های دیگر از جمله انگلیسی (دست کم چهار ترجمه)، فرانسوی، ترکی، اردو و اسپانیایی نیز ترجمه شده است.

نقد

از سوی محققان نسبت به پاره ای از محتوا ها و ادعا های شیخ عباس قمی در مفاتیح الجنان انتقاداتی وارد شده است که برخی از آنها شاید معلول این باشد که محدث قمی فرصت بازنگری مفاتیح را نداشته است به عنوان نمونه وی شعرمعروف «زنده دلی در صف افسردگان /رفت به همسایگی مردگان...» که از جامی است به نظامی نسبت داده است. آیت الله ناصر مکارم شیرازی نیز در مقدمه مفاتیح نوین (کتاب) بر طرف کردن کاستی ها، افزودن مدارک و منابع دعاها و زیارات، رعایت شرایط زمانی و مکانی و حذف مطالبی که مایه ایراد بد خواهان است را پاره ای ازعواملی دانسته که تجدید نظر وسیع در مفاتیح را اقتضا کرده است. مفاتیح الحیاة (کتاب) آیت الله عبدالله جوادی آملی نیز هر چند به عنوان جلد دوم مفاتیح الجنان محدث قمی معرفی شده اما نگاه زمان‌شناسانه، سازگار و قابل تطبیق با وضعیت کنونی جهان، از شاخصه های مهم آن معرفی شده است.

کتاب‌های مرتبط

مفاتیح نوین

کتاب مفاتیح نوین اثر آیت الله ناصر مکارم شیرازی کتابی است که به جهت مستندسازی، اتقان و تکمیل کتاب مفاتیح الجنان جمع‌آوری و منتشر شده است. به گفته خود آیت الله مکارم شیرازی انگیزه‌اش از انتشار این کتاب رعایت تناسب با زمان حاضر و حذف برخی از مطالبی است که موجب ایراد و اشکال شده است.

ویژگی‌هایی در مقدمه کتاب مفاتیح نوین برای این کتاب ذکر شده که چنین است: ۱.مقدمه‌ای درباره دعا و جایگاه آن و استجابت و عدم استجابت دعا، ۲. افزودن مقدمه بر هر بخش از دعاها و زیارات، ۳. ذکر منابع و مدارک دعاها و زیارت‌ها در پاورقی، ۴. حذف برخی اعمال مشابه و گزینش بهترین، ۵. نظم جدید مطالب، ۶. حذف برخی مطالب ضعیف، ۷. توجه به محتوای ادعیه و زِیارات و عدم اکتفا به سند در انتخاب آنها.

منهاج الحیاة

این کتاب به تحقیق محمدهادی یوسفی غروی نوشته شده و در انتشارات مجمع جهانی اهل بیت (ع) به چاپ رسیده است. این کتاب به بررسی سندی کامل دعاها و زیارت‌های موجود در کتاب مفاتیح الجنان می‌پردازد.

برخی ویژگی‌های این کتاب عبارت‌اند از:

1. پالایش سندی دعاها و زیارت‌های مفاتیح الجنان و حذف و جایگزینی برخی از آنها
2. آوردن منابع دقیق دعاها و زیارت‌ها
3. ارجاع به منابع تاریخی در برخی موارد.

مفاتیح الحیات

کتاب مفاتیح الحیاة را جمعی از محققان و تحت نظارت آیت‌الله عبدالله جوادی آملی نوشته‌اند. ایشان هدف از تألیف این کتاب را آموزش سبک زندگی اسلامی به مردم دانسته است. وی کتاب مفاتیح الحیات را جلد دوم مفاتیح الجنان نامید.

پانویس

منابع

پیوند به بیرون